ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИГА ТАҲДИДЛАР

 

Х.А.Мирзахмедов

Наманган давлат университети

«Миллий ғоя, маънавият ва хуқуқ асослари» кафедраси ўқитувчиси

 

Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди.

И. Каримов

 

Ўзбекистон Республикаси ўзининг қарийб 22 йиллик мустақил тараққиёти давомида ҳаётнинг барча соҳа ва тармоқларида оламшумул ютуқларни қўлга киритди, дунё ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллаб, миллий давлатчилик асосларини мустаҳкамлаб, том маънодаги озод ва суверен мамалакатга айланди[1]. Бугунги тез суръатлар билан ўзгариб бораётган хаётимиз, ҳозирга қадар бошидан кечирган даврлардан тубдан фарқ қиладиган ўта шиддатли ва мураккаб бир замонда яшамоқдамиз. Давлат ва сиёсат арбоблари, файласуфлар ва жамиятшунос олимлар, шарҳловчи ва журналистлар бу даврни турлича таърифлаб, ҳар хил номлар билан атамоқда. Кимдир уни юксак технологиялар замони деса, кимдир тафаккур асри, яна биров ялпи ахборотлашув даври сифатида изоҳламоқда. Албатта, бу фикрларнинг барчасида ҳам маълум маънода ҳақиқат, рационал мағиз бор. Чунки уларнинг ҳар бири ўзида бугунги серқирра ва ранг-баранг ҳаётнинг қайсидир белги-аломатини акс эттириши табиий. Ана шундай глобаллашув феномени ҳақида гапирганда, глобаллашув — бу аввало ҳаёт суръатларининг беқиёс даражада тезлашуви демакдир. Ҳар бир ижтимоий ҳодисанинг ижобий ва салбий томони бўлгани сингари, глобаллашув жараёни ҳам бундан мустасно эмас. Ҳозирги пайтда унинг ғоят ўткир ва кенг қамровли таъсирини деярли барча соҳаларда кўриш, ҳис этиш мумкин. Айниқса, давлатлар ва халқлар ўртасидаги интеграция ва ҳамкорлик алоқаларининг кучайиши, хорижий инвестициялар, капитал ва товарлар, ишчи кучининг эркин ҳаракати учун қулайликлар вужудга келиши, кўплаб янги иш ўринларининг яратилиши, замонавий коммуникация ва ахборот технологияларининг, илм-фан ютуқларининг тезлик билан тарқалиши, турли қадриятларнинг умуминсоний негизда уйғунлашуви, цивилизациялараро мулоқотнинг янгича сифат касб этиши, экологик офатлар пайтида ўзаро ёрдам кўрсатиш имкониятларининг ортиши — табиийки, буларнинг барчасига глобаллашув туфайли эришилмоқда[2].

• ЁШЛАР
• МАЪНАВИЯТ
• ТАҲДИД

YOSH AVLOD TARBIYASIGA “OMMAVIY MADANIYAT” NING SALBIY TA’SIRI VA UNGA QARSHI KURASH

 

D.M.Mirzaxmedova

    Namangan shahar 66-sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi boshlang’ich sinf o‘qituvchisi

 

            Yosh avlodni yuksak ma’naviyatli, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadi hisoblanadi. Biz, ta’lim fidoyilari o’z faoliyatimizda farzandlarimizning ma’naviyati yuksak, har tomonlama mukammal insoniy fazilatlar egasi bo’lib kamol topishlarini bosh maqsad qilib qo’ygan ekanmiz, bu yo’ldagi qilayotgan barcha sa’y-harakatlar Vatan ravnaqi, uning munosib vorislarining yorqin kelajagi uchunligini unutmasligimiz kerak.

          Prezidentimiz I. A. Karimov takidlaganlaridek: “Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o’quv dargohlarida, balki radio-televideniye, matbuot, internet kabi vositalar orqali ham rang-barang axborot va ma’lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat o’rab-chirmab, uni o’qima, buni ko’rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o’rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning ezgu maqsad-muddaolarimizga ham to’g’ri kelmaydi. Chunki, biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o’z oldimizga qat’iy maqsad qilib olganmiz “[1] .

• YOSH
• AVLOD
• TARBIYA
• OMMAVIY MADANIYAT

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARI ONGIDA BUNYODKOR G’OYALARNI SHAKLLANTIRISH

  X.A.Mirzaxmedov – NamDU,

«Milliy g‘oya, ma'naviyat va xuquq asoslari» kafedrasi o‘qituvchisi

 

 

Sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish orzusi aynan mustaqillik bilan bog‘liq ezgu intilish bo‘lgani bois istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab uni amalga oshirish eng ustivor vazifalarimizdan biri bo‘lib kelmoqda. “Mustaqillik — Allohning o‘zi el-yurtimizga in'om etgan tabiiy boyliklarga egalik qilish, xalqimiz qudrati, salohiyati, aqlu zakovatiga tayanib, O‘zbekistonda yashayotgan har bir inson, har bir oila uchun munosib hayot qurish, kelajak avlodlar uchun ozod va obod vatan qoldirishdir”[1]. Yurtimizda shu qisqa vaqt ichida davlat va jamiyat hayotini iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy qo’yingki barcha sohada butun hayotni isloh qilish yuzasidan salmoqli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa jamiyatimiz hayotini barcha jabhalari qatori ta’lim yo’nalishida ham bir qancha o’zgarishlar amalga oshirildi. Jamiyat hayotida inson fenomenning ta’lim-tarbiya masalasi dolzarbligi, xalq ta’lim tizimini takomillashtirish yo’lida 1997 yilda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Shu manoda o’sib kelyotgan yosh nihollarni bunyodkorlik go’yalari bilan tarbiyalash har bir ma’naviy barkamol insoni o’z oldiga qoygan maqsadlaridan biridir. Bu bejizga emas, o’tmishdan ham bizga ma’lumki ota-bobolarimiz xalqning farovonligi, tinchligi, vatan ravnaqi, avdodlarimizning davomiyligi yo’lida jonimizni fido qilishga tayyormiz deya bunyodkor  g’oyalarni o’z oldilariga maqsad qilib yovuz kuchlarga qarshi mardonovor kurashganlar. Shu o’rinda Shiroq, Jaloliddin Manguberdi, Najmiddin Kubro, To’marisdek chinakam vatanparvar ajdodlarimizning jasoratlarini ko’z oldimizga keltirmaslikning iloji yo’q. Bunyodkor g’oya o’z nomi bilan yurtni obod qilish, unda yashovchi insonlarni ulug’lash, tinch, farovon hayot kechirishlari har tomonlama barkamol inson bo’lib kamol topishlariga erishishlari uchun ma’naviy kuch va tayanch bo’ladi desak  mubolag’a bo’lmaydi.

Bizning davlatimiz ana shunday ajdodlarimizning munosib davomchilari bo’lmish yoshlarga alohida e’tibor bilan qaraydi. Chunki O’zbekiston kelajagi yoshlar qo’lidadir. Ularning haq-huquqlari xalqaro va O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida mustahkamlanib qoyilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 41-modda: Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta'lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir. Zero, ta’lim-tarbiyaga berilgan e’tibor kelajakka berilgan e’tibordir[2].

Bugungi zamon yosh nihollari kattalardek fikrlashga harakat qilishi, kattalardek ma’suliyatni his qilishi, xatto ro’zg’or aravasini ham ular bilan teppa – teng tortishga intilishidan yosh nihollarda mustaqillikni aksini ko’rasiz. Taraqqiy etayotgan texnika va dunyoga xavf solayotgan global muammolar barcha qatori bolalarni ham o’z domiga tortmoqda. Shunday ekan kelajagini o’ylagan har bir ma’naviyatli inson bu haqida jiddiy o’ylab ko’rmog’i lozim. Shunday sharoitda yangi o’sib kelayotgan barkamol avldoni ta’lim–tarbiyasini bunyodkor g’oyalar bilan hamohang tarzda olib borish, ularni ongini, ma’naviyatini ezgu g’oyalar bilan boyitish, dunyoqarashlari keng sog’lom erkin fikrlay oladigan har tomonlama yetuk barkamol insonlar qilib voyaga yetkazish bu bizning oldimizga qo’ygan pirovard maqsadimizdir. Bunday maqsadga erishish uchun ayniqsa boshlang’ich sing o’qituvchilardan katta ma’suliyat talab etiladi. Chunki bolaning jismoniy, ma’naviy rivojlanishi asosan boshlang’ich ta’limga bog’liqdir. Bilimga chanqoq, beg’ubor ko’zlar, jajji go’daklar maktab ostonasiga qadam qo’yganlarida ularning ongi u qadar rivojlanmagan, qalbi esa oppoq qog’oz kabi bo’ladi, ana shu oq qog’ozni ezgu, bunyodkor sog’lom g’oyalar bilan to’ldirishimizning yuqorida qo’ygan maqsadimizga erishishning bir yo’lidir. 2014–yil Prezidentimiz tomonidan “Sog’lom bola yili” deb nomlanishi ham bejizga emas. Biz sog’lom bola deganda nafaqat jismoniy balki, manaviy jihatdan sog’lom insonni ko’z oldimizga keltiramiz. Bilamizki bola yoshligidan qiziquvchan bo’ladi, bir narsaga qiziqmasdan tura olmaydi. Ayniqsa buvilardan eshitgan ertaklari, hikoyalarida ishtirok etgan qahramonlarga o’xshagilari keladi, ya’ni o’zlarining afsonaviy qahramonlari, o’zlariga xos bolalik orzulari bo’ladi. Masalan: kimdir ustozi kabi o’qituvchi yana kimdir o’sha ertakda eshitgan qahramon singari dovyurak, vatanini qo’riqlaydigan sarkarda bo’lishini yoki televizorda ko’rib havas qilgan uchuvchi bo’lishini orzu qiladilar. Bu orzularni hayolliy dunyodan hayotiy dunyoda aks etish uchun asos — mustaqillikdir. Shunday ekan, “Siz mustaqillikka munosib farzand bo’lib, tinmay mehnat qilib, yaxshi o’qib xalqning farovonligi uchun o’z hissasangizni qo’shishingiz kerak. Zero, Prezidentimizning barcha umidlari siz aziz kelajak avlodlardandir”. Bundan tashqari yosh nohollarga ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bo’yicha matnli, ovozli, rasmli, video-lavhali ma’lumotlardan foydalangan holda bunyodkorlik g’oyalarini samarali singdirishimiz mumkin. So’ng o’qituvchi o’quvchilar bilan savol–javob o’tkazadi va natijada yosh nihollar har bir bo’layotgan voqea hodisalarga erkin o’z munosabatlarini bildira oladilar.

Xulosa qilib shuni aytamanki, biz bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining ezgu niyatimiz, muqaddas burchimiz o’sib kelayotgan yosh avlodning ongiga ezgu fikr, bunyodkor g’oyalarni zamon talablari darajasida, qulay usullar orqali singdirish, ularni salohiyatli, sog’lom vatanparvar bo’lib ulg’ayishlariga munosib hissamizni qo’shishdan iboratdir.

                                                      

/>

---

[1] Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 1996. – b. 131

[2] O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 2 bo’lim, 9 bob,  41-modda:  b. 6

Толерантлик-ёшлар тарбиясидаги муҳим омил.

НамДУ, «Миллий ғоя» кафедраси катта ўқитувчиси                                                                       

Топилдиев Одилжон Раҳимжонович

                                                                        

 

            Бугунги кунда дунё чуқур ўзгаришларни бошидан кечирмоқда.  Иқтисодий интеграциялашув, глобаллашув ва ўзаро боғлиқликнинг кучайиши  аҳолининг кучли ва кенг қамровли  миграцияси, жамият социал тузилишидаги ўзгаришларнинг чуқурлашуви  тезлик билан амалга ошмоқда. Ана шундай мураккаб  ўзгаришлар содир бўлаётган бир пайтда  жаҳоннинг турли нуқталарида миллатлараро низоларни келтириб чиқариши мумкин бўлган зиддиятлар ҳам сақланиб,  маълум  даражада ривожланиб бормоқда. Миллий, этник, миллатлараро муносабатлар ва муаммолар ҳамда уларнинг ечилишидаги вазифалар бор бўлиб, уларни илгари қўлланилган  эски  воситалар, усуллар билан ҳал этиб бўлмайди. Ҳаёт миллий масалага янгича  ёндошишни ва эски усуллардан қатъиян воз кечишни кун  тартибига қўймоқда. Бугунги кунда миллатлараро муносабатларнинг  нисбатан  барқарор ва турли  кўринишдаги таҳдидлар ҳамда инқирозларга бардош берувчи тизимини яратиш, умуман ер юзида тинчлик ва тараққиётни таъминлаш масаласи муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўзбекистон Республикаси томонидан олиб борилаётган давлат сиёсатида  толерантлик тамойиллари ва ғояларининг тутган ўрни беқиёс бўлиб, халқимизга хос азалий толерантлик хусусиятига мунособат мустақиллик йилларида янада ривожланди.

• Ўзбекистон
• маданият
• спорт
• ёшлар

ЁШЛАРГА ОИД ДАВЛАТ СИЁСАТИ – ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ КАФОЛАТИ.

                                     

    Б. Тиллаев. НамДУ, Миллий ғоя, маънавият ва ҳуқуқ асослари” кафедраси ўқитувчиси

 

Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 20 ноябрдаги “Ўзбекистонда ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида”ги Қонунида[1] ёшларга бериладиган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий кафолатлар белгилаб қўйилган. Шунингдек, бу қонуннинг қабул қилиниши ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга мўлжалланган ташкилий тадбирларни ҳам кўзда тутди. Қонуннинг 1-моддасида “Ёшларга оид  сиёсат Ўзбекистон Республикаси давлат фаолиятининг устивор йўналиши бўлиб, унинг мақсади ёшларнинг ижтимоий шаклланиши ва камол топиши,  ижодий иқтидори жамият манфаатлари йўлида имкони борича тўла-тўкис  рўёбга  чиқиши  учун  ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий,  ташкилий жиҳатдан шарт-шароит яратиш ҳамда уларни кафолатлашдан иборатдир,” деб ёзиб қўйилган.

Ўзбекистонда қурилаётган фуқаролик жамияти, ҳаётимизга кириб келаётган модернизация жараёнлари ва ислоҳотлар самараси энг аввало ёшларни қўллаб-қувватлаш, уларнинг интеллектуал салоҳиятини ошириш, моддий ва маънавий рағбатлантиришга қаратилган. Глобаллашув жараёнида демократик нуқтаи-назардан янгиланаётган, ўзгараётган ҳаёт ёшларимизни ўзига хос синовдан ўтказмоқда. Жамиятнинг келажаги ёшлар билан боғлиқ ва улар тараққиётнинг асосий кучи ҳисобланади. Ўз навбатида ёшларимиз ҳам илм-фан ва бошқа соҳаларда эришаётган ютуқлари билан давлатимиз томонидан кўрсатилаётган ғамхўрликка муносиб жавоб бермоқдалар. Шу боис мамлакатимизда жамиятни демократлаштириш, модернизациялаш,  фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ривожлантириш жараёнида ёшларнинг ўрни кучайиб бормоқда. Ёшларга доир олиб борилаётган давлат сиёсати: бу борада мавжуд қонунчилик, янги қарорларнинг қабул қилиниши ва ислоҳотларнинг амалга оширилиши  мустаҳкам кучли таянч бўлмоқда. Ўзбекистонда ёшларга мамлакатнинг келажаги сифатида эътибор берилиб, уларнинг ҳар томонлама ривожланиши учун қулай шароитлар яратиб келинмоқда.

Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсати қуйидаги қоидаларга асосланади:

— миллати, ирқи,  тили, дини, ижтимоий мавқеи, жинси, маълумоти ва  сиёсий  эътиқодидан  қатъи   назар   ёшлар   тўғрисида ғамхўрлик қилиш;

— ёшларни ҳуқуқий ва ижтимоий жиҳатдан ҳимоя қилиш;

— миллий, маданий анъаналарнинг авлоддан-авлодга ўтиши,  авлодларнинг маънавий алоқаси;

— ёшларнинг ташаббусларини қўллаб-қувватлаш,  ёшлар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари доирасида ўз манфаатларини амалга  ошириш йўлларини эркин танлаб олишларига кафолат бериш;

— жамиятни ривожлантиришга, айниқса республика ёшлари ҳаётига оид сиёсат ва дастурларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга  оширишда ёшларнинг бевосита иштирок этиши;

— ҳуқуқ ва бурчларнинг, эркинлик ва фуқаролик  масъулиятининг бирлигини таъминлаш.

Ёшларга оид давлат сиёсати юқоридаги қоидаларга биноан ўз мазмунини доимий такомиллаштириш, мунтазам равишда ўз эътиборини жамият ҳаётининг энг мураккаб жиҳатларига қаратиш йўналишларида кенг ривожлантирилмоқда.

Ўзбекистон Республикасида ёш авлодга қаратилган давлат сиёсатининг бош тамойиллари даврга ҳамоҳанг тарзда такомиллашиб, ўз мазмунини бойитиб ҳамда ички суръатини намоён этиб бормоқда. Бунинг натижасида ёшларга оид давлат сиёсатининг амалга оширилиши соҳасида Ўзбекистон Республикасида қуйидаги вазифалар белгиланди:

— республика ҳудудида ёшларга оид давлат сиёсатининг ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва ташқилий асосларини белгилаш;

— ёшларни ижтимоий жиҳатдан  ҳимоя  қилиш  чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва таъминлаш;

— ёшларга оид давлат сиёсати бошқарув идораларини тузиш;

— ёшларга оид давлат сиёсати соҳасида Республикада комплекс ва аниқ мақсадли дастурларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш;

— ёшларга оид  давлат сиёсатини амалга оширишга мўлжалланган молиявий маблағларни тасарруф этиш;

— республика ёшларининг манфаатларини Ўзбекистоннинг халқаро мажбуриятлари доирасида ифодалаш;

— республика ҳудудида ёшларнинг ва улар бирлашмаларининг ижтимоий муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш;

— республика ёшларининг,  ёшлар  жамоат уюшмаларининг ташаббусларини ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий ва ташқилий жиҳатдан  қўллаб-қувватлаш;

— ҳамма ҳуқуқ субъектларининг Ўзбекистон Республикаси қонунларида ёшларга  нисбатан белгилаб қўйилган мажбуриятларига риоя этишларини назорат қилиш, Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид сиёсатни шакллантириш ҳамда амалга оширишнинг бошқа масалалари.

Юқорида белгиланган вазифалар асосида мамлакатда таълим соҳасини босқичма-босқич, аниқ мақсадга йўналтирилган ҳолда ислоҳ қилиш бўйича узоқни кўзлаган дастурлар изчил амалга ошириб келинмоқда. Чунки жамиятнинг келажаги ёшларнинг тарбияси ва таълим олишлари, олий инсоний қадриятларни ўзлаштиришлари, ижтимоий фаолиятга тайёрлиги билан белгиланади. Умуммиллий дастурлар доирасида ўтган давр мобайнида юртимиздаги таълим муассасалари: мактаблар, лицей ва коллежларнинг замонавий моддий-техник ва ўқув базасини шакллантириш ва мустаҳкамлаш, таълим-тарбия жараёнига янги стандартлар, илғор педагогик ва ахборот технологияларини жорий этиш борасида кўлами ва маъно-мазмунига кўра улкан ишлар амалга оширилди.

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳимоя натижасида ёшларга ҳар томонлама ғамҳўрлик кўрсатилмоқда. Масалан, Олий ўқув юртларига шартнома асосида ўқишга қабул қилинган ёшларга имтиёзли кредит олиб ўқишларини давом эттираётганлари ва  муддатли ҳарбий хизматни ўтаб имтиёзли балл ёрдамида Олий ўқув ютларига ўқишга кираётган ёшларни таъкидлаш ўринли. Ёшларнинг маънавий дунёсини шакллантириш улар билан ишлашнинг энг муҳим йўналиши ва уларни жамиятнинг ижтимоий фаол қисми сифатида тарбиялашнинг бош омили бўлиб қолмоқда. Бу ўринда маънавий ва жисмоний баркамол авлодни вояга етказиш масаласи биз учун умуммиллий, умумдавлат миқёсидаги вазифа бўлиб, бу эзгу мақсад йўлида амалга оширилаётган ишларимизни изчил ва қатъиятлилик билан давом эттириш бугунги сиёсатимизнинг диққат марказида турганини яна бир маротаба таъкидлаб ўтмоқ лозим.

Ёшларни ижтимоий жиҳатдан ҳимоя қилиш жисмоний, ақлий, ахлоқий жиҳатдан ўсишини ва Ўзбекистон халқининг манфаатлари йўлида ижтимоий камол топишини таъминлаш учун ёш фуқаролар ва уларнинг оилаларига бериладиган давлат кафолатларини ўз ичига олади.

Ўзбекистон Республикасида ёшлар учун, тиббий хизмат, таълим олиш, спорт-соғломлаштириш ва маданий-маърифий муассасаларга имтиёзли шартларда қатнаш, уй-жой қуриш, рўзғор буюмлари сотиб олиш учун имтиёзли кредитлар бериш, дастлабки меҳнат фаолияти учун иш жойи билан таъминланиш ёки амалдаги қонунларга мувофиқ моддий компенсация олиш ҳуқуқи, ижтимоий инфраструктура объектларини лойиҳалаш ва қуриш чоғида ёшларнинг талаб-эҳтиёжларини ҳисобга олиш, ўқувчилар, талаба ёшлар ва вояга етмаган фуқаролар учун транспортда юриш имтиёзлари, вояга етмаганларга компенсация тўловларини кафолатловчи ижтимоий таъминланиш минимуми белгиланади.

Вояга етмаганларни, ёш фуқароларнинг айрим тоифаларини ижтимоий муҳофаза қилишга қаратилган махсус чора-тадбирлар, шунингдек уларнинг ҳуқуқларини амалга ошириш тартиби Ўзбекистон Республикасининг қонунлари билан белгиланади.

 Фуқаролик жамияти ижтимоий ҳаётнинг давлат таъсири ва аралашувидан, маъмурий тазйиқлардан ҳоли бўлган ҳамда инсонларнинг хусусий турмуш соҳасини ташкил этувчи муносабатлар мажмуидан иборат эканлиги ҳамда фуқаролик жамиятида эркинлик, қонун олдида барчанинг тенглиги, ижтимоий адолатнинг таъминланиши, ёшларнинг ижодий салоҳияти ва истеъдодининг бевосита рўёбга чиқарилишига кенг имконият яратилган. Фуқаролик жамиятини шакллантиришда ёшлар катта ва шижоатли кучдир. Бу кучни мамлакатнинг чинакам суянчи ва таянчига айлантириш учун ёшларга ғамхўрлик ва эътибор давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири бўлиб келмоқда.

Ўзбекистонда ёшларга оид давлат дастурлари ёшлар жамиятнинг асосий бунёдкор ва ҳаракатлантирувчи кучларидан эканлиги алоҳида эътиборга олинмоқда. Пухта ўйланган маънавий-маърифий тарбия тизими яратилиши, миллий ўзликни англаш, ёшлар онгида кўп асрлик маънавий қадриятлар, анъаналарнинг қайта тикланиши туфайли юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги, Ватан тараққиёти ёшларнинг турмуш тарзига айланиб бормоқда.

“Миллий ғоя ва мафкура илмий-амалий маркази” тарғибот-ташвиқот марказлари, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати, «Ўзбекистон маданияти ва санъати форуми», ҳамда “Янги авлод” ва “Келажак овози” кўрик танловлари, “Ниҳол”, “Зулфияхоним қизлари” анъанавий республика танловлари ёшларни ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаб, келгусида ватанпарвар бўлиб тарбияланишларига асос бўлмоқда. “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг (1996 йил) қабул қилиниши ёшларнинг фуқаролик жамиятини барпо этиш жараёнида қатнашишга ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг ҳар бир сиёсий партияларида “Ёшлар қаноти”  тизими тузилган. Улар сиёсий партиялар аъзоларининг салмоқли ҳиссасини ташкил этади.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкин-ки, ёшларга оид давлат сиёсати:

— уларнинг ҳар томонлама етук инсон бўлиб етишишлари учун барча шароитларни яратишга қаратилган;

-ёшлар жамият ва давлат қурилишининг фаол субьекти сифатида эътироф этилган;

-Давлат сиёсати мамлакатнинг тақдирини ёшлар тақдири билан узувий бирликда олиб қарайди;

-ёшларга яратилаётган шарт-шароитлар билан бир қаторда, жамият ва давлат олдидаги масъулликлари ҳамда бурчларини чуқур англаб етишларини тақозо этади.

 

/>

---

[1] Ўзбекистоннинг янги қонунлари. №5. Тошкент. Ўзбекистон, 1992. – Б. 52.

КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИ: ЮТУҚВА КАМЧИЛИКЛАРИ

 

Б.Ибрагимов НамДУ, Миллий  ғоя, маънавият ва хуқуқ асослари кафедраси ўқитувчиси

 

«Келажакда Ўзбекистон юксак даражадаги

тараққий этган иқтисоди билангина эмас,

балки билимдон, маънавий жиҳатдан

етук фарзандлари билан ҳам

жаҳонни қойил қилдириши лозим»   

 

Ислом Каримов

 

Маълумки, қадимдан бизнинг авлод-аждодларимиз, ота-боболаримиз илм-маърифатни юксалтиришда, янгиликлар яратишда тинмай изланишлар олиб борганлар.

Ўз даврининг хукмдорлари ҳам илми-маърифат хомийлари, санъат ихлосмандлари бўлиб келишган. Бунга мисол тариқасида X-XI асрларда яшаган хукмдор Маъмун ибн Маъмун тузган «Маъмун академияси» бунга мисол бўла олади. Академияда юздан ортиқ олиму-фузалолар, шоирлар, санъатшунослар бир қанча йўналишларда иш олиб боришган. Булардан Абу Али ибн Сино, Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Фаробий кабилар илм-фанга киритган янгиликлари, кашфиётлари барчага маълум ва машҳурдир.

Темурийлардан эса Улуғбек, Навоий, Бобур кабилар илм-фанга юксак даражада ҳисса қўшганлар. Вақт ўтиши натижасида илм-маърифатга салмоқли ҳисса қўшган Жадидлар ҳаракати Туркистон ҳалқини илмли, саводли, маърифатли қилиш йўлида, янги усулни қўллаш устида иш олиб бордилар. Булардан, Махмудхўжа Беҳбудий, Садриддин Айний, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашидов каби маърифатпарварлар эдилар.

Ўзбекистон мустақилликка эришгач, Шўролар давридан қолган ўқитиш ва таълим бериш услубини ўзгартиришга катта эътибор берилди. Ватанимиз келажагини яратувчи, унинг гуллаб-яшнашига ҳисса қўшадиган кадрларга эҳтиёж сезилди. Аввало, нутқда таълим мазмуни, «эски шўролар замонидан қолган таълим-тарбия тизимига хос мафкуравий қарашлардан ва сарқитлардан бутунлай халос бўлмаган»лиги, айниқса, ижтимоий гуманитар йўналишдаги фанлар, эстетик йўналиш предметларини ўқитиш, тарбиявий-мафкуравий фаолият мазмуни ва унинг долзарб муаммо эканлиги таъкидланди.

Бугунги кунда Ўзбекистонимизни саноати, илм-фан ва аҳолисининг турмуш даражаси юксак савияда тараққий этган буюк давлатга айлантиришни жадаллаштириш масалаларини ҳал этишга ҳаракат қилинаётган бир жараёнда ушбу тараққиёт эса мамлакатимизда таркиб топган таълим тизимини ҳам ислоҳ этилаётган ривожланиш масалалари томон буриш, таълим тизимининг келажакдаги тараққиёт йўлини танлаб олиш вазифасини илгари сурди.

Мустақиллигимизни эндигина қўлга киритган пайтимизда кадрлар тайёрлашда амалга оширилаётган бу ислоҳотлар бизларни қаноатлантирмади.

Олий Мажлиснинг XX сессиясида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиёти пойдевори» нутқида таълим тизимида эришилган муваффақият ва камчиликларни объектив тахлил қилиб, кадрлар тайёрлаш «инқилобий» ислоҳотга эҳтиёж борлигини исботлаб берди. 1992 йилги «Таълим тўғрисида»ги қонун ўз вақтида муҳим бўлган бўлсада, омма таълим тизимини ислоҳ қилишнинг амалий чора-тадбирларини, таълим-тарбия ва ўқув жараёнларининг таркибини, босқичларини, бир-бири билан узвий боғлаш, яъни узлуксизликни таъминлаш муаммоларини еча олмади. Жумладан, илмий асосланмаган 11 йиллик умумий ўрта таълимга ўтилганлиги юқоридаги фикрни тасдиқлайди. Умумий ўрта таълим таркиб жиҳатдан 3 босқичга бўлиниб, бошланғич, таянч ва умумий ўрта таълимдан ташкил топган эди.

• Бунда таълим тизими мазмунини узлуксизлигини, изчиллиги, узвийлигининг дидактик тамойиллари, ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш ҳолатлари бузилди. Бундан ташқари, умумий ўрта таълимнинг давомийлик муддати 10 йилдан 11 йилга оширилганлиги сунъий бўлиб, мажбурий ўқув асосланмаган эди. Бунда мазкур фанлар мазмуни мамлакатимизда кечаётган демократик ва иқтисодий ўзгаришлар талабга жавоб бермайди.


• Ўқув режаларида ёшлар аҳлоқ ва одоб, ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий билимлар асосларини ўргатадиган фанларга, хорижий тилларни ўрганишга етарли ўрин берилмади. Бу борадаги камчиликларни тўлдириб, тўғрилаш мақсадида таълим тизимида ўзгаришлар киритиш кун тартибига қўйилди  ва бунга ҳаракат бошланди. қолаверса, унда 1997 йил Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси IX сессиясида қабул қилинган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг илк чизмаларини кўриш мумкин. Таълим тизимида Олий таълимда фанлар асосида ўқишга қабул қилиш ҳам адолатли тартибда кечишини таъминлаш учун тест тизимига ўтилди.


• 1993 йилда Олий таълим тизимидаги ислоҳотларга кенг эътибор берилди. Бу масала Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасида алоҳида йиғинда тахлил этилди. Мажлисни бошқарган Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов кадрлар савияси ҳақида, Олий ўқув юртларининг аҳволи ва уларни ишлаб чиқариш корхоналари билан муносабатлари ҳақида фикр билдирар экан, тест тизимининг афзалликлари ҳақида «Маърифат» газетасига 1993 йил 21 июлдаги берган интервюсида: «Ўғил-қизларимизни ўқишга қабул қилишда тест усулининг қўлланиши ижобий қадам бўлди. Бу қинғир ишлар пайини қирқади, миш-мишларга чек қўйди, истеъдодли ёшларни танлаб олиш имкониятини беради. Бинобарин, бу ишни янада такомиллаштириб бориш керак»,-деган эдилар.


• Эски таълим тизимидаги юқоридаги таъкидланган қатор камчиликлар ва муаммоларни тугатиш истаги «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни янги йўналишини яратишга сабаб бўлди.


• Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов томонидан таклиф этилган узлуксиз таълимнинг тамомила янги тизимини етишиб чиқаётган кадрларни етук бўлиб етишишига ва камчиликларни бартараф этиб, Ўзбекистон фуқароларининг XXI аср авлодини шакллантиришга шароит яратади.


• Узлуксиз таълим тизимининг эски тизимидан устунлиги, илмий асосланганлиги ва кадрлар тайёрлашдаги мавжуд бўлган муаммоларни еча олишни яхши тасаввур қилиш учун келтирилган мақсадни кўрамиз.


• Ўсиб келаётган келажак авлодни ватанни севиш руҳида тарбиялашга, миллий ўзлигини англашга бўлган эътиборни кучайтирилди. Бу борада миллий ғоямизни ёшлар онгига сингдириш, уларни ватанга содиқлик руҳида камол топтириш мақсадида Президентимизнинг 2001 йил 18 январдаги Фармойишига асосан «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллари»ни таълим тизимига киритилди ва жорий этилди. Бугунги кунда миллий ғоя тартиботи актуал масалага айланиб, кейинги босқичга кўтарилди. 2006 йил 28 августдаги Олий Мажлис сенати VII сессиясида «Миллий ғоя тартиботи бу — маънавий-таърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида» Президентимиз қарори эълон қилинди. Бунинг натижасида миллий ғояни халқимиз онгига сингдиришни янада кучайтиришга эътибор қаратилди.


• «Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг тамойиллари» каби «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни ҳам уч босқичда амалга ошириш мўлжалланган. Ҳар бир босқичнинг ўз олдига қўйган аниқ вазифаси бор. Уларнинг сифатли бажарилиши кейинги босқичнинг муваффақиятига сабаб бўлади. Ҳозир биз биринчи босқичдан ўтдик, ўтиш даврини ўзида қамраб олган мазкур босқич маълум бир йилларни қамраб олади. Бу давр мобайнида таълим бошқарув органлари, ўқув муассасалари раҳбарлари ва ходимларининг эътибори таълим мазмунини такомиллаштириш ва ҳамда янги илғор педагогик технологияларни жорий этишга қаратилган янги тизимнинг ҳуқуқий асосларини яратилди. Умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-хунар таълими тўғрисидаги Низом, умумий ўрта таълимнинг давлат стандартларида ўқув предметлари бўйича замонавий талабларга жавоб берувчи дастурлар ва бошқа қатор меъёрий хужжатлар амалда қўллаш учун киритилгани ана шу ишлар жумласидандир. Уларни дастури ишлаб чиқилди


• Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда бевосита ўзимизга хос, ўзимизга мос бўлган такрорланмас, буюк тарихимиз, анъаналаримизга асосланган ва шу билан бирга ҳозирги давр талабларига жавоб бера оладиган «Кадрлар тайёрлаш миллий модели» яратилди. Дастуримизнинг, моделимизнинг миллийлиги ҳам айнан шулардан иборатдир. Яна шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, «Кадрлар тайёрлаш бўйича миллий моделимиз» ўз илмий салоҳияти, аҳамияти, чуқур фалсафий маънога эга эканлиги билан халқаро миқёсда тан олинди ва ўз ўрнини топди. Буюк давлат пойдевори қуриш йўлида баркамол авлодни етук даражада тарбиялашга асосланган дастуримиз бундан ҳам юксалади деган умиддамиз.


• Шу ўринда ўзбек маърифати фидоийси Абдулла Авлонийнинг ушбу сўзларини таъкидлаб ўтиш лозим: «Тарбия биз учун ё ҳаёт,  ё мамот, ё нажот, ё ҳалокат, ё садоқат, ё фалокат масаласидир».

 

 

МУСТАҚИЛЛИҚ ВА ДИНИЙ ҚАДРИЯТЛАР

А.Қамбаров

НамДУ, Миллий ғоя,

маънавият ва хуқуқасослари

 кафедраси ўқитувчиси

 

          Мустақиллик  азалдан инсониятнинг орзу – умидлари, армон ва изтиробларини  ўзида мужассам этган. Инсон табиатнинг гултожи сифатида ҳамиша озодлик ва хурриятга интилиб яшайди. Шунинг учун ҳам кишилик тарихи турли даврларда Ер шарининг барча минтақаларида озодлик учун курашни, шаклан турлича, моҳиятан ўхшаш бўлган хурриятга интилиш ходисаларини кўп кўрган.   

 Мустақилликка эришиш ғояси халқимизга азалдан мерос шу мақсад ҳалқимизга аждодлар орқали минг йилликлар қаъридан бизгача етиб келмоқда. Президентимиз И.А. Каримов “ Буюк келажагимизнинг хуқиқий кафолати “ номли рисоласида “ ўзбек миллати азалдан ўз фикр – зикри ўз истиқлоли учун курашиб яшаган. Бунга мозий гувох Миллатимиз тарихи ҳақидаги ҳақиқат юртимизнинг ўз йўлидан, ўз сўзидан қайтмайдиган фарзандларига очилиши лозим. Билишимиз шарт бўлган тарих саҳифаларини қунт билан варақлаш ҳаммамиз учун ҳам қарз ҳам фарз “ деганда ана шу ҳолатни назарда тутган. Туркистон ўзининг кейинги бир ярим минг йиллик таричида бор- йўғи 376 йил ҳур мамлакат рутбасида бўлган. Бошқа вақтлар эса босқинчилар зулми остида кун кечирган. Шундан  ҳам кўриниб турибдики, Туркистон тарихий ривожланишнинг ҳамма босқичларида турли шаклда бўлинишларга, унинг ҳалқи ўзгалар томонидан таҳқирланишига, камситишларга дучор бўлган. Ҳалқимизнинг Эрон-юнон ва македонияликлар зулмига араблар истилосига, мўғил- татарлар босқинчиларга ва нихоят Чоризм мустамлакачиларига қарши олиб борган миллий – озодлик харакатлари тарих саҳифаларида абадий қолган. Бир сўз билан айтганда ҳалқимиз азалдан ўз фикри – зикри билан мустақил озод яшаш учун тинимсиз интилганлар.         

 Энг авволо шуни айтиш керакки, мустақиллик тенглик сари қўйилган биринчи қадам бўлиб, чунки  тенглик бўлмаган жойда демократия ҳам бўлмаган.

 Мустақиллик – жамиятдан ажралмаган ҳолда дунё муоммолари ва ўз тақдири билан боғлиқ бўлган истиқбол ҳақида ўйлашдир. Мустақил яшашга, мустақил фикрлашга, ўз тақдирини ўзи белгилашга  қодир одам зиддиятларини осонлик билан енгади. Ана шу оддий хаётий хақиқатни давлат мустақиллигига қиёслаш мумкин. Донишмандлар айтгандек, хар қандай фаоллик тамойиллари харакатлар эркинлигига замин яратиши унга суяниши керак.     Ўзбекистон Собиқ иттифоқ республикалари орасида биринчиларидан бўлиб ўз мустақиллигини эълон қилди. 1991 йил 1- сентябр Мустақиллик куни деб эълон қилинди. Истиқлол туфайли “ Мустақиллик “ “хуррият “ деган сўзлар бутун жозибаси билан бирга беқиёс қудратини буюк ўзгартирирувчанлик мўжисасини  кўрсата бошлади.  Тарихимизга яқин ўтмишига назар ташласак, 30- йиллардаги қатоғонлик даврида ўзбек халқининг энг истеъдодли намоёндалари йўқ қилинди. Бундай ходисалар қарайб 130 йиллик мустамлакачилик йилларида турли сохаларида турли шаклларда юз берган.  Жадидлар харакатининг фаоллари  маърифатпарварлари ҳалқимизнинг чин фарзандлари  Ватан истиқболи йўлида тинимсиз курашдилар .                                        

 Мустақиллик ана шундай изтироблар, қон ютишлар исканжасида қолган ҳалқимиз қалбида умидга қанот, дардларига малҳам бўлди .  

 Мустақилликнинг маънавий – ижтимоий мазмуни унинг беқиёс мохияти ана шунда эди,  мазкур хулосалардан келиб чиқиб президентимиз И.А. Каримов Мустақил ўзбек давлати – ҳалқимизнинг тарихий ютиғидир. Ҳалқи юз йиллар мобайнида озодликни орзу қилган, Ўзбекистон чинакам мустақилликни қўлга киритиб, гуллаб – яшнаши учун ва форовонликка эришиши тараққий этган демократик давлатлар қатори ҳалкаро хамжамиятда муносиб   2.Халк турмиши тарзи ва  маьнавиятининг  таркибий  кисмини  унинг  азалий удумлари одам, мароим ва байрамлари ташкил килади. Шу боис мустақиллик йилларида  амалга  оширилган    маьнавий   тикланиши   хақида  гапирганда халкнинг  азалий  қадриятларини тиклаш  борасида  олиб  борилган  ишларни ҳам алохида таькидлаш лозим.

  1986  йил  январ  –  февралда    Ўзкомпартиянинг  ХХI сьезди бўлди.  Унда “дин, миллатчилик ва шовинизмга хар  доим йўл очошни иктисодий ,   сациал   тараққиётига   тўсқинлик   қилишини ,   сациалистик турмуш    тарзи    коммунистик    маънавиятнинг   қарор  топишига  тўсқинлик қилишини   хар  доим  эсда тутмоқ керак”  –  деб  кўрсатма  берилган.     Ана шундай бир пайтда Республика раҳбарлигига келган И.А.Каримов кишиларнинг  маьнавий бойишига, миллий маданиятларнинг бир – бири билан яқинлашуви  ва  ўзаро  ривожланишига  ёрдам берадиган  халк аньаналари ва байрам- ларини  тикланишига катта  эътибор берди.  Шу  ўринда  халқимизнинг азалий   қадрияти  севимли  байрами  хисобланадиган  “ Наврўз ”  байрамини халқимизга  қайтариб бериши мамлакат  тарихида улкан воқеа   бўлди.  1991-йилдан бошлаб мамлакатимизда Президент  фармонига  кўра 21 -март  наврўз умумхалқ  байрами  сифатида  нишоланадиган  бўлди.      Сир эмаски, Шўро тузуми шароитида “дин афюндир” деган каммунистик     шиор    хукм     суруб   келган  .    Шу   даражага    борилдики  мусулмонларни      маьнавий    хуқуқлари   чеклаб     қўйилди.    Ўзбекистон мустақилликка    эришгандан    кейин  тарихий  ўзгаришлар  бундай  қарашлар    асоссиз эканлигини кўрсатди. Шу йиллар мобайнида бутун  мусулмон  олами Ўзбекистонда  виждон  эркинлиги  диний  ибодат  учун кенг  имкониятлар очилгани  тан  олдилар.  Ўзбекистон   Республикасининг    конституцияси қабул қилинганда, канститутциянинг 31-моддаси  виждон  эркинлиги хақида таькидлаб  ўтилган,  бу  эса  Ўзбекистонда  динга  нисбатан  кенг  имкониятлар очилгани    яна   бир  бор  исботланди .  Мамлакатда  ислом   дини  омилидан унумли   фойдаланиш  унинг бой маьнавий  ва  маданий  қадрият   сифатидаги имкониятларни кенгайтириш чоралари кўрилди.

             Мусулмон хаётидаги қутлуғ саналар  –  қурбон ва рамозон ҳайитлари кунларини бундан буён  доимий сурьатда байрам қилиш ва уларни дам олиш кунлари  деб эълон  қилиниши хам айнан халқимизнинг   кўнглидаги иш билди.  1982 йил 21-мартда Ўзбекистон президентининг “Рўза ҳайитини   дам олиш куни “ деб   эълон   қилиш  тўгрисидаги фармони эьлон қилинди.  Мустақиллик шарофати  билан  “Ислом нури”  хафтаномаси  дунёга  келди,  кўплаб  диний — ахлоқий адабиётлар чоп этила бошланди. Жумладан  имом ал – Бухорийнинг   тўрт  тилдан иборат,  имом ат  –  Термизийнинг  1  жилдлик  ҳадис  китоблари   бошқа  алломаларнинг  қатор  асарлари  юз минглаб  нусхаларда  чоп  этилди.   Қурьони -  карим  хам ўзбек тилида   нашр  этилди.   Айни  чоғда ҳам мамлакатимизнинг    хар    бир   вилоятида   камида  биттадан   диний   мадраса,   Тошкентда   еса   Тошкент   Ислом университети,   Ҳалқаро Ислом тадқиқотлар маркази имом Бухорий номидаги Ислом масжиди,   эшон    Бобохон     номидан   аёллар   мадрасаси   Абулқосим    ва   Кўколдош   мадрасалари   ишлаб    турибди.   Ўзбекистон    мусулмонлари     эркинлик  ва  имкониятларга   эга    бўлмоқдалар.   Улар   бевосита   хукумат   ёрдамида   ҳар йили  муқаддас  –  Хаж ва Умра амалларини адо этиш имкониятига эришдилар. Ҳозиргача  17  миллиондан  ортиқ  зиёд    юртдошларимиз  ана  шу   муқаддас   қадамжоларни  тавоф  қилиб   қайтиш   шарафига   эга бўлдилар.    Биргина 1996  -  йилнинг    ўзида  3  миллионга  яқин   мусулмонлар     Макаю — мунавварага    ва  Мадиний — мукаррамага сафар қилдилар.   Президентимиз И. А. Каримов   1992- йил Саудия Арабистони  подшохи Фохд  Ибн  Абдул  Азиз  ас  Сауд  таклифига биноан ушбу мамлакатда бўлиб,  подшох,   олий   мартабали   меҳмонга  иззат — икром   кўрсатиб, унга  –  кисбо муборак   Каьба узра ёпилган ёпинғични совға  қилди. Бундай табаррук совға ҳар   кимга   ҳам   насиб   этавермайди,   Президентимиз  бу  совғани   машҳур қадамжо  –  зиёратгоҳ  Имом  ал Бухорийнинг Самарқанд вилоятидаги масжид  мақбарасига  тортиқ  қилган.  Бунинг  теран  тарихий  –  рамзий маьноси бор.     130 га яқин миллат ва элат истеқомат  қилаётган аҳолисининг  руҳий ва  маънавий  эътиқодлари  ранг — баранг  бўлган.  Ўзбекистон   мамлакатда тили,  миллати,  ирқи,  дини  мавқеидан  қатьий назар жонни  улуғлаш давлат  сиёсатининг бош йўналишидир,  жорий 1996-йилда  6-ноябр куни Термизда ўтказилган    Алпомиш   достони   яратилганлигининг  1000  йиллигини   ЮНЕСКО қўмитасининг  махсус қарорига биноан ҳалқаро миқёсида кенг нишолланиши миллий  урф  –  одатлар  қадриятлар  ва аънаналари  тикланишининг энг олий   чўққиси   деб   айтилиши    мумкин.   Табийки ,  маьнавий    рухий   покланиш  қадриятларининг   тикланиши  бир   кунда    бўладиган   жараён  эмас,  балки у биздан   мунтазам   равишда  изчиллик   билан   иш олиб боришимизни  талаб этади.

              Имом   Абу  Мансур  ал  Матурудий таваллудининг 1130 йиллигини нишоллаш тўғрисидаги Бурхониддин ал  –  Марғилоний тавалудининг хозирги   сана бўйича 910 йиллигини  нишоллаш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси   Вазирлар  махкамасининг  чикарган   карорлари   фикримизнинг    исботидир. (“Кишлок хаёти “ 1999-йил 14-декабр ) (Халк сузи 2002-йил 20-январ )

Шундай  килиб  истиклол  йилларида  мамлакатда юксак марифий – маданий жамият  куриш  хар  тамомлама  баркамол  ватанни  шакиллантириш  асосий вазифа   килиб  куйилади.  Бу  эса   Узбекистон   хукумати   олиб    бораётган   маданий  –  маьрифий  сиёсатининг  олийжаноб  мохиятидан  далолат беради.

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛОБАЛЛАШУВ: УНИНГ АҲАМИЯТИ ВАМАЗМУН МОҲИЯТИ

 

А.Абдуллаев-Миллий ғоя,

маънавият ва хуқуқ асослари

кафедраси ўқитувчиси

 

Ҳозирги даврга келиб жаҳон тараққиётининг мухим хусусиятларидан бирига айланаётган кенг миқёсли интеграция ва глобаллашув жараёнларини ҳам ҳар томонлама ўрганиш заруратга айланиб бормоқда. Бу жараёнлар фан ва техника ҳамда ахборот технологиясининг беқиёс ривожланиши ғоявий-мафкуравий соҳага жиддий таъсир кўрсатмоқда. Глобаллашув (лотинча  globus – шар, фр  global – умумий, ялпи) – халқаро ҳамжамиятнинг  барча соҳаларидаги ўзаро алоқа ва ўзаро боғлиқликни чуқурлашуви асосидаги янги, умумжаҳон глобал тизимнинг шаклланиши, ташкил этилиши, амал қилиши ва  ривожланишининг объектив жараёнидир.  “Глобаллашув” атамаси дастлаб америкалик олим Т. Левитнинг “Гарвард бизнес ревью” журналининг 1983 йилги сонларидан бирида тилга олинган.[1] Бу атамага кейинчалик мутахассислар турлича таъриф берадилар.  “Глобаллашув” тушунчаси кўп қирралидир. Кенгроқ  маънода  – бу  миллий ва минтақавий муаммоларнинг умумжаҳон муаммоларига ўсиб ўтиши ва янги хўжалик, ижтимоий ва табиий-биологик глобал муҳитнинг шаклланишидир. Аниқроқ маънода эса – бу иқтисодий ва хўжалик тузилмаларининг трансформацияси бўлиб, яхлит ва ягона жаҳон геоиқтисодий воқелигига айланишидир. Глобаллашувнинг аниқ соҳалари сифатида – илмий-техник технология, ахлоқий-этик қадриятлар (глобал этика), халқаро хавфсизлик ва барқарорликка янги таҳдидлар (халқаро терроризм, трансмиллий жиноятчилик, оммавий қирғин воситаларининг глобал тарқалиши) ва бошқалар ҳам ҳисобланади.

Глобаллашув деганда социаль алоқа ва институтларнинг макон ва вақтдаги кенгайиши ва чуқурлашуви тушунилади, бу бир томондан инсонларнинг кундалик фаолиятига ер шарининг бошқа қисмларида бўлаётган воқеалар тобора кўпроқ таъсир этишини, бошқа томондан эса маҳаллий жамоаларнинг хатти-ҳаракати ҳам муҳим глобал оқибатларга  эга бўлиши мумкинлигини билдиради. Ҳозирги дунёнинг ривожланиши янги сифат босқичига кирганлиги ҳақида гапирилганда, нафақат индустриализм даврини постиндустриал даврга кирганлиги, балки, унинг ўрнига ўз навбатида ахборотлашган жамият даври бошланганлиги кўзда тутилади. Ҳозирги даврнинг ўзига хос хусусияти шундаки, ушбу иқтисод соҳасидаги ўзгариш ва силжишлар жараёни сиёсий, ижтимоий-маданий ва маънавий соҳаларга ҳам чуқур таъсир этди. Ушбу жараёнлар ва феноменларнинг  нисбатан энг муҳим кўриниши ва ибратлиси глобаллашув ҳисобланади.

Глобаллашув кўплаб ижтимоий, иқтисодий, маънавий, маданий, сиёсий ва бошқа муносабат ва алоқалар умумжаҳон характерига эга бўлишини кўзда тутади. Шу билан биргаликда у, алоҳида давлатлар ва давлатаро ҳамкорлик даражасини ортиб бориши сифатида ҳам тушунилади. Глобаллашувнинг ҳозирги замон жараёнлари учун янгилиги ижтимоий алоқаларнинг  фаолият сохалари бўлган: технологик, ташкилий, маъмурий, ҳуқуқий, маънавий, ғоявий-мафкуравий ва бошқаларига ҳам тарқалиши ҳамда ўзаро алоқалар ўрнатишнинг кўпсонли замонавий коммуникация ва янги ахборот технологиялари орқали доимий равишда жадаллашиб бориши ҳисобланади. Иқтисодий глобаллашув билан маънавий глобаллашув ўзаро боғлиқ жараёнлардир. Турли товарлар, хизматларнинг катта тезликда жаҳон бўйлаб тарқалиши, анаъана, маросим, урф-одатлар, мусиқа ва рақсдаги русумларнинг ҳам шундай тез тарқалиши билан биргаликда кечмоқда. Глобаллашув инсоният тараққиёти ва жамият ҳаётининг жаҳон миқёсида интеграциялашиши натижасида  содир бўлаётган жараёнларнинг оламшумул аҳамият касб этишидир.

Глобализациянинг хозирги даврда уч манбаи мавжуд булиб, булар: коммуникация воситаларидаги туб ўзгаришлар; инвестициялардаги янги жараён; дунёга янгича қарашнинг вужудга келишини таъминлаши, глобализацияга тўғри ёндашув тараққиётни тезлаштиради, тинч-тотувликни таъминлайди, давр зарбаларидан омон қолиб яшаш даражасини юксалтиради, ижтимоий барқарорликни, сиёсий мавқега эгаликни таъминлайди, ҳамда қўшни давлатлар нисбатан мулоқот воситаси ҳисобланади. Глобализациянинг такомиллашиб бориши, биринчи навбатда, ижтимоий-иқтисодий жараёнларни тезлаштиради. Айниқса, савдо, молия ва ишлаб чиқаришни глобализациялашуви давлатлар, корпорация ва шахслараро алоқаларни кучайтирди, натижада халқаро фуқаролик жамияти шаклланди. Илмий адабиётларда ҳозиргача глобализациянинг иқтисодий омилларига кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Негаки, иқтисодий омил асосий аҳамиятга эга, аммо бу омил ягона  эмас. У ижтимоий ҳаёт ва давлатнинг барча моддий ва маънавий соҳаларини қамраб олади. Глобализациянинг асосий омили халқаро меҳнат тақсимотини кучайтиради, натижада транспорт ва алоқаларнинг нархи мунтазам пасайиб боради. Айниқса, ахборот воситалари соҳасидаги инқилобни вужудга келтиради. Глобаллашувни турли мутахассислар, олимлар турлича таърифлайди. Бу таърифларнинг энг кенг тарқалганларидан баъзиларини келтириб ўтамиз:-жаҳон иқтисодиётининг  сармоя, ишчи кучи ва кашфиётлар оқимининг кенгайиши, шунингдек, мамлакатларнинг жаҳон миқёсидаги иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган биргаликдаги харакатлари туфайли давом этаётган интеграцияси;

• ташкилотларнинг халкаро миқёсда кенгайишга ва халқаро майдонда тобора каттарок ўрин эгаллашга қаратилган стратегияси;


• товарлар, хизматлар, меҳнат, технология ва капиталнинг халқаро майдонда ҳаракатланиши;


• савдо, инвестиция, молия-иқтисод, маданият ва бошқа иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда ҳукуматлар, ташкилотлар ва халқларнинг ўз мамлакатлари чегараларидан чиқиб, ҳамкорликка интилиши;


• инсон капитали, молиявий ва интеллектуал капиталнинг дунёнинг энг катта иқтисодий нуқталарига интилиши;


• иқтисодий фаолият учун мамлакатнинг жўғрофий жойлашиши  омили аҳамиятининг ўзгариб бориш жараёни.

Глобаллашувнинг бугунги кунга келиб, катта аҳамият қозонишига бир қанча сабаблар бор: технологиянинг тез ривожланиши натижасида коммуникация ва ахборот алмашувининг осонлашиши, коммунизмнинг йўқ бўлиши каби сиёсий жараёнлар, транспортнинг тараққий этиши оқибатида мамлакатлараро юк ташиш ҳажмининг ортиши ва туризмнинг ривожланиши. Бу ўз навбатида, компанияларга ривожланиш имкониятини яратди, қўшимча бозорлар очилишига олиб келди, маданият ва кддриятлар интеграцияси натижасида истеъмол турлари кенгайди, халқаро бозорда рақобатни кучайтирди, янги хом ашё манбаларини очиб берди ва инвести-ция жараёнини кенгайтирди.

 Глобаллашув жараёни ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларига таъсир қилиб, алоҳида мамлакатларни жаҳон ҳамжамиятига боғлайди. Натижада, янги бозорлар (капитал, валюта бозори, суғурта бозори ва ҳоказо), янги воситалар пайдо бўлади (турли ахборот тизимлари, интернет, уяли алоқа). Булар эса, ўз навбатида, янги назорат воситаларини талаб этади. Бугунги кунда иқтисодий ҳамкорлик, интеллектуал мулк, интернетдан фойдаланиш соҳаларида янги халқаро меъёрий хужжатлар ишлаб чиқилиб, мамлакатларнинг ички қонунлари ҳам уларга мослаштириб борилмоқда. Глобаллашувнинг қуйидаги асосий белгилари мавжуд: халқаро савдонинг кенгайиши ва эркинлашиши халқаро капитал айланмаси ва унинг йўлидаги тўсиқларнинг бартараф этилиши, электрон коммуникация инқилоби натижасида молиявий муносабатларда содир бўлган чуқур ўзгаришлар, трансмиллий корпорациялар фаолиятининг кенгайиши, халқаро молиявий ва иқтисодий институтларнинг ташкил топиши. Жаҳон миқёсидаги бундай умумий тараққиёт:

• одамлар дунёқарашининг ўзгариши, коммуникациялар юксалиши, халқаро муносабатларнинг ривожланиши ва унинг одамзод ҳаётига таъсири кучайтиради;


• давлатлар ва халқлар ўртасида бирлашишга интилишни кучайтирган, айни вақтда миллий хусусиятлар, анъаналар ва маънавий меросни сақлаб қолиш орқали мустақил сиёсий тамойилларни ишлаб чиқиш зарурлигини ҳам кўрсатиб берди.

Турли давлатлараро ва ҳукуматга даҳли бўлмаган халқаро ташкилотларнинг аҳамияти ошиб, дунё янги тизимга ўтиши даврида уларнинг фаолиятини қайта қуриш ва ислоҳ этиш эҳтиёжини туғдирди. Дастлаб халқаро ташкилотларнинг фаолиятлари асосан давлатларнинг ўзаро муросасини таъминлашга қаратилган эди, холос. Глобаллашув, ижтимоий ҳодиса сифатида жаҳон бозорининг кенгайиши, иқтисодиётнинг планетар миқёс касб этаётгани, дунё бўйича ахборотлашув жараёнининг жадаллашуви, маданий қадриятларнинг яқинлашувида намоён бўлади.  Ҳозирги вақтда глобаллашув жараёнларига нисбатан икки қарама-қарши ёндашув кўзга ташланмоқда: бири — глобаллашувни кўкка кўтариб, ижобий жиҳатларини мутлақлаштиришга интилса, иккинчиси – уни фақат салбий феномен сифатида танқид этиш (антиглобаллашув) ҳаракати.

ХХ аср глобаллашув асри бўлди, дейилса хато бўлмайди. Айниқса, учинчи мингйиллик аввалида глобаллашув жараёнлари шиддатли тус олди. Глобаллашув суръатларининг тезкор тус олиши жаҳондаги кўпгина мамлакатларнинг ривожланиши учун катта имкониятлар яратиш билан бирга жиддий таҳдидлар ҳам туғдирмоқда. Худди шу масалларга щз диккатини каратган Юртбошимиз “Шу муносабат билан геосиёсий жараёнлар шиддат билан ривожланаётган, иқтисодиёт ва маънавият соҳалари глобаллашиб бораётган ҳозирги шароитда ШҲТ механизмларини ҳамкорликнинг янада юқори поғонасига кўтариш табиий вазифа эканини таъкидламоқчиман. Бу давр талаби” деб таъкидлайди. Шундай экан, хозирги даврда глобаллашув иқтисодиёт соҳасида ҳам, сиёсат соҳасида ҳам, ижтимоий ҳаёт соҳасида ҳам, маънавият соҳасида ҳам шиддат билан кечмоқда. Бинобарин, бу жараёндан четда турган бирорта мамлакат йўқ. Шу ўринда глобаллашувнинг «ижобий жиҳатлари» – давлатлар, халқлар ўртасидаги муносабатларнинг кучайиши, хорижий инвестицияларни ортиши, янги ишжойларини яратилиши, замонавий коммуникация ва ахборот технологияларининг илм-фан ва алоқа соҳаларида тезлик билан тарқалиши, турли минтақадаги инсонларнинг бир-бирларини тушунишига ёрдам бериши, турли стихияли офатлар пайтида ёрдамлашиш каби ҳолларда кўринади. Шу билан бирга глобаллашувнинг «салбий жиҳатлари» – транснациональ компанияларнинг кўпроқ фойда олишга интилиши натижасида экологик таназзулларни пайдо бўлиши, турли минтақаларда иқтисодий диспропорцияларнинг шаклланиши, айрим мамакатларнинг хориж бозори учун қулай  шароит яратиш билан банд бўлиб қолиш ҳоллари, молиявий оқимларни назорат қилиш имкониятини чекланиши натижасида айрим мамлакатлар валюталарини қадрсизланиши, истеъмолчилик маданиятини оммалаштириш, Жануб ва Шарқ мамлакатларининг миллий маданиятини £арб маданияти томонидан сиқиб чиқаришга уриниш, зарарли, бир томонлама ахборотлар шов-шуви, “инсон ҳуқуқлари ҳимояси ва демократия”  шиорлари остида икки хил стандартдаги ёндошув ва турли мамлакатлар ички ишларига аралашиш, носоғлом муҳитни яратишга интилишни мавжудлиги, ахборот технологиялари ва воситаларидан фойдаланиб, ахлоқсизлик, зўровонлик иллатларини сингдириш, аҳоли онги ва қалбини эгаллаш, жиноятчилик, ОИТС, наркомания ва бошқаларнинг ҳам кириб келиши ҳолларида намоён бўлмоқда. Юқоридаги ҳолатлардан кўриниб турибдики, глобаллашув муҳим жараён ҳисобланади, унинг ижобий ва салбий жиҳатларини эътиборга олмасдан, ҳозирги кунда ҳеч бир давлат ўзининг ташқи ва ички сиёсатини сиёсатини белгилаши ва амалга оширишини олдиндаан кўриши мумкин эмас. Бу ўринда глобаллашув жараёни муносиб фикрлашни (тафаккурни), дунёга бир бутун бирлик  сифатида ёндошишни талаб этади,  бу барча умумий муаммоларни бошқариш, хавфсизлик ва ҳамкорликнинг муҳим ҳаётий масалаларида доимий равишда сиёсий ва иқтисодий алоқалар олиб бориш, ташқаридан бўлаётган таҳдидларга қарши туришда ўта муҳимдир. Таҳдидга қарши ҳимоя чоралари кўриш учун шу таҳдиднинг моҳияти ва имкониятларини билиш керак. Глобаллашув туғдираётган таҳдидларга жавоб бериш учун глобаллашувнинг моҳияти, йўналишлари ва манбаларини билиш лозим. Глобаллашув келтирадиган қулайликлардан фойдаланиш учун ҳам уни чуқур ўрганиш, фойдали ва зарарли жиҳатларини атрофлича таҳлил қилиш зарур. Глобаллашувни тўла ва чуқур ўрганмай туриб унинг имкониятларидан фойдаланиш ҳам, зарарли оқибатларидан сақланиш ҳам қийин. Шу ўринда, ижтимоий-иқтисодий фанлар соҳасидаги олимларимизнинг глобаллашувнинг Ўзбекистонга таъсирини, Ўзбекистоннинг бундай вазиятдаги йўли ва йўналишларини атрофлича таҳлил қилган илмий изланишлари йўқлигини таъкидалб ўтиш лозимдир.

Глобаллашув жараёни, ҳозирги даврнинг устувор майли сифатида, ўзи пайдо бўлган иқтисодий, халқаро савдо муносабатлари доирасидан чиқиб, ахборот тизимини ҳам қамраб олди. Мана энди маънавият, руҳият, қадрият соҳаларига ҳам жиддий таъсир ўтказмоқда. Бизнинг вазифамиз – Ўзбекистондаги ижтимоий-иқтисодий вазиятга, халқнинг маънавияти ва жамият руҳиятига глобаллашув жараёнларининг реал таъсири, тазйиқи ва таҳдидини ўрганиш, амалий фаолиятимизда ҳисобга олиш ҳамда ўз сиёсатимизни шу йўналишда мантиқий тахлил қилиб, уни халқимиз манфаатлари билан ҳамоханглигини таъминлаб боришимиз керак.

 

 

/>

---

[1] Саидов У. Глобаллашув ва маданиятлар мулоқоти.-Т.: Академия, 2008.9-б.

MAFKURADA VORISLIK MUNOSABATLARI

O.Mamatov-NamDU

Milliy g`oya,ma`naviyat

 huquq asoslari kafedrasi

dotsenti

 

Mafkura ijtimoiy munosabatlarning tarkibiy qismidir. Ijtimoiy munosabatlar moddiy va mafkuraviy munosabatlardan tashkil topadi. Moddiy munosabatlar inson ongiga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`lsa, mafkuraviy munosabatlar inson ongida shakllanadi.

Mafkura jamiyat hayotining ajralmas qismi bo`lib, hech bir jamiyat mafkurasiz bo`lishi mumkin emas. Aynan mafkura jamiyatning u yoki bu yo`nalishda rivojlanishini belgilab beruvchi g`oyalar tizimidir.

Mafkura jamiyatda tutgan o`rniga qarab turli xil mavqega ega bo`lishi mumkin. Mafkura turli sinf, guruh yoki toifalar yoki ayrim kishilar tomonidan ishlab chiqariladi. Shuning uchun shu mafkurani ishlab chiqqan guruhlarning ijtimoiy, siyosiy ahvoliga qarab, u davlat mafkurasi bo`lishi mumkin. Chunki hokimyatni alohida guruh yoki sinf egallab olgan bo`lsa, u o`z g`oyalarini davlat mafkurasi darajasiga ko`taradi. Masalan, bir qancha musulmon davlatlarida diniy mafkura davlat mafkurasi hisoblanadi yoki o`rta asrga nazar tashlaydigan bo`lsak, diniy mafkura siyosiy, huquqiy, axloqiy mafkuraga aktiv ta`sir o`tkazganini ko`ramiz. Chunki bu davrda davlat ishlarida din salmoqli o`rinni egallardi.

«O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.

Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas» (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.  T.:  O`zbekiston.  1992-B. 11.).

Lekin ayrimlarning fikriga ko`ra,  mafkura davlat mafkurasi bo`lmog`i zarur. Davlat mafkurasi fikrimizcha, bu — ancha xavfli fikr. Birinchidan, hokimiyatni doim ham adolatli insonlar boshqaravermaydi. Ikkinchidan, davlat hokimiyatida bir emas, bir necha partiya va xalq vakillari mavjud  va ularning har biri,  ayniqsa, partiyalar muayyan mafkura tarafdorlari bo`lishlari mumkin. Uchinchidan,  xudo ko`rsatmasin, sirtdan vatanparvar, xalqparvar bo`lib ko`ringan, lekin diniy ekstremizm yoki millatchilik kayfiyatidagi kishi yoki partiya hokimyat tepasiga kelib qolsa, u o`z mafkurasini davlat mafkurasi darajasiga ko`tarishi mumkin.  To`rtinchidan, O`zbekistonda jamiyat qonun ustivorligi tamoyili asosida boshqariladi. Ya`ni, e`tiqodi, dini, irqi va  boshqa tafovutlaridan qat`iy nazar, hamma qonun oldida tengdir. Beshinchidan, O`zbekiston Konstitutsiyasi uni davlat mafkurasi darajasiga ko`tarilishiga yo`l qo`ymaydi. Davlatimiz huquqiy fuqarolik jamiyati sari ilgarilab borishi fikrlar xilma-xilligiga asoslangan. 

Mafkura iqtisodiy munosabatlar bilan uzviy bog`liq bo`lib, u ma`lum ijtimoiy guruh, sinf yoki jamiyat manfaatlarini ifodalovchi siyosiy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, diniy va boshqa qarashlar sistemasidan iborat. U ustqurmadagi eng muhim elementlardan biri hisoblanadi.

Inson universal siyosiy mavjudot bo`lib, u turli xil vaziyatlarga moslashib borish qobiliyatiga ega. Shuning uchun ham inson rivojlanishining eng muhim omillaridan biri o`z e`tiqodi asosida yashash va ko`pchilikning foydasiga faoliyat ko`rsatishdan iboratdir. Inson e`tiqodi soxta, mavhum qarashlar, ko`r-ko`rona harakatlar yig`indisi emas, balki, jamiyat taraqqiyotidagi aniq maqsad va vazifalarni ko`zlovchi g`oyaviy voqe`likdir.

Demak, har qanday millat, xalq o`z g`oyaviy asoslarini – mafkurasini  yaratmay kelajagini oldindan tasavvur qila olmaydi. Mafkuraning ahamiyati va mohiyati shundan iboratki, u jamiyat a`zolarining u yoki bu tarixiy bosqichdagi ijtimoiy tuzumni mustaxkamlash yoki uni boshqa bir ijtimoiy tuzum bilan almashtirishdagi tub maqsad va vazifalarini belgilaydi, ularga olib boradigan yo`llar va tayanch nuqtalarini aniqlaydi, kishilar irodasini ana shu maqsadlar to`g`riligiga ishontirish, ixlos qo`ydirish orqali kurashga ruhlantiradi. Mafkura ustqurmaning boshqa elementi bo`lgan ijtimoiy psixologiya bilan umumiy asosga ega, u ham bo`lsa, ijtimoiy borliqdir. Ijtimoiy psixologiya turli xil ijtimoiy g`oyalar va nazariyalarning rivojlanishiga sezilarli ta`sir etadi.

Mafkura muayyan darajada o`zida ijtimoiy tuyg`u va kayfiyatlarni ifodalaydi. Ammo ijtimoiy psixologiya mafkuraning yagona manbai emas. /oyalar va nazariyalarda eng avvalam bor real ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy guruh yoki millatlarning faoliyati aks etadi.

Ijtimoiy psixologiya va mafkura  o`rtasidagi tafovut shundan iboratki, ijtimoiy psixologiyada tuyg`ular, hissiyotlar hali nazariy jihatdan shakllanmagan, asoslanmagan bo`ladi. Mafkurada g`oyalar va qarashlar sistemalashtiriladi. Nazariy jihatdan asoslanadi. Mafkurada ijtimoiy borliq u yoki bu ijtimoiy guruh tomonidan turib ayrim kishilar, olimlar, siyosatchilar tomonidan nazariy jihatdan asoslanadi. Jamiyatda turli xil ijtimoiy guruhlar mavjud bo`lgani tufayli mafkuralar ham turlichadir.

Har bir jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlarining muayyan turlari mavjud bo`lib, ular orasida ayrimlari mamlakat iqtisodida etakchi o`rini egallaydi. Jamiyatda etakchi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi mafkura shu jamiyatning hukmron mafkurasi bo`lib qoladi.    

Ijtimoy ongning rivojlangan  darajasi sifatida mafkura ijtimoiy munosabatlar va ziddiyatlarni chuqurroq va aniqroq aks ettiradi. Mafkura o`zida u  yoki bu ijtimoiy guruhning u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy tuzimni saqlab qolish, mustahkamlash yoki ag`darib tashlash bilan bog`liq bo`lgan tub siyosiy, iqtisodiy maqsad  va vazifalarini ifodalaydi. Mafkura ijtimoiy munosabatlarning tub masalalarini ifodalar ekan, demak, u ijtimoiy taraqqiyotga hal qiluvchi ta`sir ko`rsata oladi. Mafkura nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga, balki, jamiyatning ma`naviy hayotiga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Har qanday mafkura ijtimoiy jihatdan shartlangan bo`lib, har bir ijtimoiy guruh yoki sinf o`z manfaatlarini, ehtiyojlarini nazariy jihatdan asoslashga intiladi. Shuning uchun  jamiyatdagi har qanday mafkurani ham taraqqiyparvar, deb aytib bo`lmaydi. Shunday mafkuralar mavjudki, ular jamiyat   taraqqiyotiga to`sqinlik qiladi. Bu to`g`rida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov BMT bosh Assambleyasining 48-sessiyasida ham to`xtalib o`tgan edi; «Tojikistondagi qonli mojaro tomonlardan birining g`ayriqonuniy ravishda, qurol kuchi va qo`rqitish yo`li bilan hokimyatni bosib olishda hamda uni tashqaridan to`xtovsiz moddiy va mafkuraviy jihatdan aralashish yo`li bilan qo`llab-quvvatlashga urinishlar natijasida yuzaga keldi» ([1] O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning BMT Bosh Assambleyasining 48- sessiyasidagi ma`ruzasi. 1993. –B.18.). Har bir davr mafkurasi g`oyalar, qarashlar, nazariy printsiplar sistemasi sifatida xususiy shakllarda namoyon bo`ladi. Mafkuraning asosiy shakllari quyidagilar: siyosiy mafkura, huquqiy qarashlar, axloq, san`at, falsafa, din va boshqalar. Turli xil mafkura shakllari insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida, ma`lum ijtimoiy, iqtisodiy ehtiyojlar jarayonida vujudga kelgan. Ijtimoiy taraqqiyotning dastlabki quyi bosqichida, ya`ni ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy ongning rivojlangan shakllari mavjud emas edi. U davr kishilarining ongi moddiy ishlab chiqarishning eng qoloq shakliga mos kelar edi. Lekin o`sha davrdayoq mafkuraning san`at, axloq, shaklidagi kurtaklari mavjud edi, deb aytsa bo`ladi. Lekin shuni e`tiborga olish lozimki, ular hali kurtak edi, xolos. Mafkura darajasiga ko`tarilgan emas edi.

Bu yerda shuni ta`kidlash o`rinliki, mafkurada tub iqtisodiy, siyosiy manfaatlar nazariy jihatdan asoslangan bo`ladi. Shuning uchun din haqida gapirganda sof din va uning mafkuraviy shakllarini farqlash maqsadga muvofiq. Ba`zi bir adabiyotlarda shu narsaga etarli darajada e`tibor berilmaydi.

Shu o`rinda ijtimoiy ongning kundalik va nazariy darajasiga yana bir marta e`tiborni qaratish lozim. Ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy ong hali nazariy darajaga ko`tarilmagan ediki, bu davrda jamiyat sof axloqiy tamoyillar asosida boshqarilar edi. Bu davrda hali siyosiy, huquqiy boshqarish haqida gap bo`lishi mumkin emas edi. Bu davrda hali siyosiy hokimyat, huquqiy tashkilotlarga ehtiyoj tug`ilmagan edi. Urug` oqsoqoli yoki qabila boshlig`ining aytgani aytgan, degani degan edi.

Ishlab chiqarishning taraqqiyoti hamda ijtimoiy ongning rivojlanishi natijasida dinning boshqaruvchilik vazifasi mafkuraviy darajaga ko`tarildi. Shu bilan bir qatorda ijtimoiy ongning boshqa shakllari siyosiy va huquqiy shakllari ham vujudga keldiki, ular bir-biri bilan mustahkam aloqaga kirishib ketdi, ya`ni dinning boshqaruvchilik vazifasi siyosiy va huquqiy shakllarda namoyon bo`ldi: «Rim imperiyasi shakllangan dastlabki davrda xristianlik dini asta-sekin uning mafkurasiga aylandi» (Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: 2000.-B.12.). Yoki bo`lmasa, islom dini shakllangan davrda Arab mamlakatlarini qudratli imperiyaga aylantirdi. Islom dini Temuriylar davlatida ham katta mafkuraviy kuch hisoblangan. Bu haqda Temur tuzuklarida shunday yoziladi: «…saltanatim qonun qoidalarini islom dini va kishlarning eng xayrlisi  (Hazrati Muhammad)ning shariatiga bog`lab, izzatu hurmatlash vojib bo`lgan on hazratning avlodi va sahobalariga muhabbat bildirgan holda ularni mustahkamladim» (Temur tuzuklari. Toshkent. 1991. –B.63.).

Jamiyatda moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi, demakki, turli xil ijtimoiy guruh va tabaqalarning vujudga kelishi natijasida huquqiy va siyosiy mafkura vujudga keldi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida jamiyatning ma`naviy hayoti ham rivojlanib boradi. Muayyan tarixiy davrlarda jamiyatda tabaqalar yoki guruhlarning qanday rol o`ynashiga qarab mafkuraning u yoki bu turi hukmron mavqe`ga ega bo`ladi. Masalan, feodal ishlab chiqarish munosabatlari hukmron bo`lgan davrda din hukmron mafkura sifatida jamiyat hayotiga katta ta`sir o`tkazdi. Shu bilan birgalikda, diniy mafkura axloq va san`atda ham o`z ifodasini topdi. erkin bozor munosabatlari sharoitida esa, siyosiy va huquqiy mafkura etakchi o`rinda turadi.

Mafkura shakllari bazisga nisbatan turlicha munosabatda bo`ladi. Masalan, siyosiy va huquqiy mafkura boshqa mafkura shakllariga nisbatan iqtisodiy bazisga yaqinroq turadi.

Chunki, ular ishlab chiqarish munosabatlarini bevosita aks ettiradi va uning natijasida vujudga keladi. Bu iqtisodiy munosabatlar qonunlarda mustahkamlangan bo`ladi.

TARAQQIYPARVARLAR TIL HAQIDA

T.Qozoqov - NamDU, Milliy g`oya,ma`naviyat va huquq asoslari kafedrasi katta o`qituvchisi

 

Biz bilamizki, jadidlar ijtimoiy hayotning barcha sohalarini millat taraqqiyoti yo`lida isloh etmoqchi edilar. Ular ko`targan muammolar o`z davri uchun g`oyat muhim bo`lganidek, bugungi kunimiz uchun ham hamohangdir. Xususan, taraqqiyparvarlarning milliy til va adabiyot ravnaqi yo`lidagi bildirgan fikr va mulohazalari g`oyat ta`sirli va ibratlidir. Jadidlar ona tili muhofazasi uchun kurash olib borish bilan bir paytda, kishilarni horijiy tillarni ham mukammal tarzda egallashga da`vat etganlar.

Turkiston jadidlarining rahnamosi muftiy Mahmudxo`ja Behbudiy kishilarni o`z ona tilidan tashqari, fors, arab, rus va Yevropa tillaridan yana birontasini egallashga chaqirdi. Farg`onaning peshqadam taraqqiyparvarlaridan Ashurali Zohiriy esa, «Sadoyi Farg`ona» gazetasining 1914 yil 13 aprel sonida «Ona tili» nomli maqola e`lon qilib, unda jumladan shunday deydi: «...Durust, porsiycha, arabiycha, o`ruscha va boshqalarni ham bilaylik, bilaylikgina emas, juda yaxshi bilaylik, lekin o`z ona tilimizni hammasidan ortiq va ziyodaroq bilaylik, sarv va nahvlari bilan bilaylik va ham shundog` bo`lg`onda arabiycha, porsiycha va boshqalarg`a tushunurmiz. Qachonki o`z tilimizni yaxshilab bilmadikmu, boshqa tilni albatta durust bilmaymiz. Buning birla na oni bilurmiz va buni!..». Darvoqe, bu o`rinda jadidlarning aksariyati bir necha tilni mukammal bilgan holda, bu sohada ommaga o`rnak bo`lganliklarini ta`kidlab o`tish joiz ko`rinadi.

• TARAQQIYPARVARLAR
• TIL